Czy geny rządzą naszym życiem? Co dziedziczymy, a na co mamy wpływ?

Zastanawiałeś się kiedyś, na ile to, kim jesteś, zależy od genów, a na ile od Twoich codziennych decyzji? Czy temperament, inteligencja albo nawet długość życia są zapisane w DNA jak przeznaczenie, którego nie można zmienić? A może mamy więcej do powiedzenia w tej sprawie, niż się wydaje?

Okazuje się, że odpowiedź nie jest taka prosta. Niektóre rzeczy, jak kolor oczu czy skłonności do pewnych chorób, to w pełni zasługa (lub wina!) genów. Ale inne, na przykład Twoja samoocena, podatność na stres czy nawet sylwetka, są wynikiem skomplikowanej gry między tym, co dziedziczymy, a tym, jak żyjemy. Najlepsze? Nad wieloma aspektami mamy realny wpływ – i to większy, niż mogłoby się wydawać.

Przyjrzyjmy się, jak geny i środowisko dzielą władzę nad naszym życiem i gdzie możemy przejąć stery.

Cechy całkowicie zależne od genów

Niektóre aspekty naszego życia są niemal w 100% zdeterminowane przez genetykę. Należą do nich:

• Kolor oczu, włosów i skóry – wynika z działania określonych genów, takich jak OCA2 dla koloru oczu.
• Choroby genetyczne – schorzenia, takie jak zespół Downa, są wywołane specyficznymi mutacjami genetycznymi i nie zależą od środowiska. Oto przykłady:
  Choroby monogenowe (wynikające z mutacji w jednym genie): Mukowiscydoza, Anemia sierpowata, Choroba Huntingtona.
  Choroby chromosomowe: Zespół Downa, Zespół Turnera, Zespół Klinefeltera
  Choroby mitochondrialne: Zespół Leigha, Neuropatia nerwu wzrokowego Lebera (LHON)
  

Dziedziczenie cech fizycznych i temperamentu

• Wzrost: Geny odpowiadają za około 80–90% zmienności w tej cesze. Jednak warunki środowiskowe, takie jak odżywianie w dzieciństwie, mogą wpływać na ostateczny wynik.
• Temperament: Badania na bliźniakach sugerują, że około 40–50% różnic w temperamencie, takim jak skłonność do ryzyka czy poziom energii, można przypisać genom. Reszta zależy od indywidualnych doświadczeń życiowych.
• Metabolizm i podstawowa przemiana materii (BMR) – Geny w znacznym stopniu wpływają na tempo metabolizmu i podstawową przemianę materii. Badania wskazują, że genetyka może odpowiadać za około 40-70% zmienności w BMR między osobami. Pozostała część zależy od czynników takich jak dieta, aktywność fizyczna czy stan zdrowia.
• Genetyczne predyspozycje sportowe szacuje się, że odpowiadają za około 66% różnic indywidualnych w zdolnościach sportowych. Badania sugerują, że geny wpływają na takie cechy jak wytrzymałość, siła mięśni, typ włókien mięśniowych i tempo regeneracji. Pozostałe 34% wynika z treningu, diety, motywacji oraz innych czynników środowiskowych, które mogą znacząco wpłynąć na rozwój potencjału sportowego.

Inteligencja i cechy psychiczne

• Inteligencja: To jedna z najlepiej zbadanych cech. Dziedziczy się ją w około 50–80%, przy czym rola genów wzrasta z wiekiem. Środowisko, zwłaszcza w dzieciństwie, ma także znaczenie, szczególnie jeśli zapewnia bodźce stymulujące rozwój poznawczy.
• Osobowość i nałogi: Charakter i podatność na uzależnienia są umiarkowanie dziedziczne (40–60%). Geny wpływają na naszą biochemię, np. działanie dopaminy, ale decyzje środowiskowe, takie jak dostęp do substancji czy presja społeczna, odgrywają kluczową rolę.
• Samoocena jest cechą, która ma umiarkowany komponent dziedziczny. Badania wskazują, że dziedziczność samooceny wynosi około 30–50%. Oznacza to, że geny wpływają na to, jak postrzegamy siebie i swoje umiejętności, ale znaczna część naszej samooceny jest kształtowana przez czynniki środowiskowe, takie jak doświadczenia życiowe, relacje międzyludzkie, wychowanie i wsparcie społeczne.

Długość życia – geny kontra styl życia

Długość życia to jedna z tych cech, które w największym stopniu zależą od nas. Geny odpowiadają za około 20–30% różnic, podczas gdy aż 70–80% zależy od stylu życia. Oznacza to, że zdrowa dieta, regularna aktywność fizyczna, unikanie stresu i nałogów mogą znacząco wydłużyć nasze życie.

Dlaczego środowisko ma znaczenie?

Środowisko wpływa na ekspresję genów, co jest badane w ramach epigenetyki. Na przykład osoby genetycznie predysponowane do otyłości mogą uniknąć tego problemu, jeśli prowadzą zdrowy tryb życia. Podobnie stresujące środowisko może „uaktywnić” geny związane z podatnością na lęki czy depresję.

Wnioski: Ile zależy od nas?

Choć geny mają ogromny wpływ na nasze życie, to w wielu przypadkach kluczowe są nasze wybory. Styl życia, otoczenie i nasze decyzje mogą w znacznym stopniu zmienić trajektorię naszego życia. W kontekście zdrowia i długości życia mamy większą kontrolę, niż mogłoby się wydawać.

Jak przeprowadzane są badania, by określić, w jakim stopniu na daną cechę wpływają geny, a w jakim środowisko?

Badania nad tym, ile procentowo wpływają geny, a ile środowisko na cechy, opierają się głównie na analizach bliźniąt, badaniach adopcyjnych i genetyce molekularnej. W badaniach bliźniąt porównuje się bliźnięta jednojajowe, które mają identyczne geny, z bliźniętami dwujajowymi, które dzielą tylko połowę genów. Jeśli bliźnięta jednojajowe są bardziej podobne pod względem danej cechy, wskazuje to na duży wpływ genów. W badaniach adopcyjnych sprawdza się, na ile dzieci adoptowane są podobne do swoich biologicznych i adopcyjnych rodziców. Jeśli dziecko jest bardziej podobne do biologicznych rodziców, sugeruje to wpływ genów; jeśli do adopcyjnych – wpływ środowiska. Genetyka molekularna z kolei analizuje konkretne geny, by sprawdzić, które są powiązane z daną cechą. Takie badania, jak GWAS (badania całego genomu), pozwalają wykrywać, które warianty genetyczne mogą wpływać na nasze predyspozycje i zachowania.

Źródła:

• MIT Press Reader: Heritability and Behavior ​The MIT Press Reader

Dbaj o zdrowe nawyki – to inwestycja w przyszłość, na którą masz największy wpływ! 😊

Ola

Absolwentka Chemii Uniwersytetu Wrocławskiego. Interesuje się psychologią i rozwojem osobistym. Poszukuje eliksiru wiecznej młodości.